The Look of Silence

Wat maakt een stilte overweldigend? Is het, puur technisch, het ontbreken van geluid op zich? Komt het door de plek, de context, die geluid suggereert maar stilte in overvloed geeft? Of is het de oorzaak, de reden die zo zwaar weegt dat het de wereld tot stilte heeft weten te manen? De oren en ogen van documentairemeester Joshua Oppenheimer zijn onze gidsen door de nevel van stilte die als een deken het getraumatiseerde Indonesië verstikt. In het kielzog van de dappere optometrist Adi confronteert Oppenheimer daders en slachtoffers van de nog altijd ontkende genocide op vermeende communisten in de jaren zestig met hun ontkenning van de waarheid.

The Look of Silence is de tweede film van de Deens-Amerikaanse Oppenheimer die weliswaar met intelligentie en respect, maar vooral met verontwaardiging en ongebreidelde eerlijkheid in de duisterste pagina’s van de Indonesische geschiedenis duikt. Na de terechte Oscarwinnaar The Act of Killing - waarin aan nog altijd machtige massamoordenaars werd gevraagd hun misdaden opnieuw in scène te zetten op film - richt Oppenheimers zich in dit op zichzelf staande vervolg op een veel intiemer en persoonlijker soort trauma. Toch gaat er niets van de universele emotionele impact verloren in vertaling in dit verhaal van Adi, zijn eindeloos compassievolle moeder, zijn tot een blind, ijlend kind verworden vader, en die al ruim veertig jaar missende oudere broer, Ramli.

Adi zag ooit de beelden die regisseur Oppenheimer maakte van hen die verantwoordelijk waren voor de gruwelijke moord op zijn broer. Beelden waarin - zo zien we ook in deze film - de mannen in kwestie zonder gêne, zonder aarzeling en zonder ook maar enig schuldgevoel omschrijven hoe zij hordes onschuldige mensen de dood in hebben gejaagd. De mannen zijn nu op leeftijd, maar ondanks hun lichamelijke gebreken heeft hun geheugen de herinneringen aan de meest zingevende tijd van hun leven speciaal weten te bewaren. Reden voor Adi om Oppenheimer - eerst tegen zijn zin, uit angst voor represailles van het nog altijd heersende militaire regime - te overtuigen samen de daders op te zoeken en te confronteren met hun daden. Misschien kan Adi hen dan vergeven. Misschien kan Adi dan in vrede verder leven.

Ooit, op een warme Indonesische avond, vonden zijn ouders hun oudste zoon in hun deuropening met gapende wonden over zijn hele lichaam. Ze probeerden hem nog te helpen, zijn wonden te verzorgen, het bloeden te stoppen - maar toen zijn moeder hem thee aanbood, stonden de moordenaars van het regime klaar om hem de dood in te sleuren. Ze slachtten hem af, gooiden hem in de Snake River, en voegden nog een slachtoffer toe aan de één miljoen “communisten” die ze “voor de staat” hebben weggevaagd.

En hoe gedetailleerd Adi ook uit de doeken doet aan de daders wat zij zijn broer en familie hebben aangedaan, niets lijkt door te dringen tot hun gecorrumpeerde, van realiteitszin en naastenliefde beroofde harten en hoofden. “Ze waren goddeloze mensen, slechte mensen, en daar mag je op inhakken,” zo stelt een van Adi’s ondervraagden, voor hij uitwijdt over het belang van het drinken van het bloed van je vijanden. Nog altijd wordt Indonesië - zo schitterend en bezwerend gevangen door Oppenheimers camera - geregeerd door diezelfde moordenaars, en blijven angst, onderdrukking, bedreiging en intimidatie aan de orde van de dag.

Het is ijzingwekkend om lijdzaam te moeten te aanschouwen hoe de mannen in geuren en bloedrode kleuren uitwijden over hun acties - zonder te weten dat Adi zelf persoonlijke belangen bij hun verhalen heeft. Adi’s stem is beheerst, zijn woorden weloverwogen, zijn voorkomen niets dan kalm - voor wie de emotionele waas over zijn ogen niet ziet of wil zien. Langzaam maar zeker graven zijn vragen echter steeds verder, steeds dieper, en beginnen oude wonden weer te bloeden. “Je vragen zijn te diep, ik houd daar niet van,” bijt een voormalige terreurcommandant hem op een gegeven moment toe. Hoe kan een land zo moedwillig voort willen bestaan in totale ontkenning? Hoe kan een volk haar eigen verdriet en schuldgevoel zo ver wegstoppen achter een toeristvriendelijke, brochure-oriëntaalse glimlach?

Dat is hoe de stilte eruitziet. En dat is waarom die stilte zo oorverdovend is. De wonden van Indonesië zijn nog lang niet gestelpt, maar wie wil zichzelf weer laten bloeden als het zo veel minder pijnlijk lijkt om het verleden simpelweg de rug toe te keren? In Joshua Oppenheimers schilderachtige, confronterende en adembenemend menselijke film zien we die ene man, een rondreizende oogarts met een overschot aan compassie, die het aandurft en niet langer zijn ouders - en zijn land - verstikt wil zien worden door verdriet. De oogarts die mensen weer wil laten zien, terwijl niemand meer durft te kijken

The Look of Silence is, net als voorganger The Act of Killing, absoluut onmisbaar voor ieder mens dat denkt en voelt.