Alphabet

Het begint met een woestijn. Een omgeving zo dor en zo levenloos als de fantasie van iemand die te oud is geworden. Want om de een of andere reden gaat opgroeien veelal gepaard met het loslaten van een levendige fantasie en speelse nieuwsgierigheid. Mensen die opgroeien gaan steeds minder uitproberen, denken rechtlijniger, of hebben per vraag één ultiem antwoord in plaats van een twintigtal hersenspinsels. Wat gebeurt er toch tijdens het opgroeien dat deze creativiteit indamt?

Regisseur Erwin Wagenhofer draait er niet omheen: educatie speelt hierin een grote rol. Niet school an sich, maar de cultuur eromheen van hokjesdenken, prestatiedruk en de algehele kwantitatieve opzet van het onderwijs. Ironisch genoeg is het probleem van de fantasieloze studeermachine niet geheel kwantificeerbaar. Behalve enkele statistieken, zoals de 98% van creatieve kleuters die eindigen als de 98% van een volwassenen bevolking die niet divergent kan denken, is het geheel moeilijk te visualiseren in grafiekjes. Op gepaste wijze zet Wagenhofer dan ook voornamelijk in op metaforen en concepten zoals passie, angst en spelen.

Zo zie je aan de ene kant tijdens de duik in de Chinese schoolcultuur hoe leerlingen onder immense druk getraind worden. Zelfmoorden zijn niet uitzonderlijk en begeleiders lijken meer bezig met papiertjes dan daadwerkelijke intelligentie. Maar essentieel wordt dan het verhaal van een Chinese onderwijsadviseur, die het onderwijs vergelijkt met vliegeren. Een metafoor voor hoop en heimelijk ook controle: “We hopen dat ze steeds hoger vliegen, maar in werkelijkheid doen we er alles aan om de touwtjes in handen te houden.” Iets dat later verder benadrukt wordt wanneer blijkt dat westerse kinderen abstracte kunst zijn gaan verven. Het lijkt een positieve ontwikkeling richting vrij denken, maar uiteindelijk komt dit neer op een nieuwe vorm van aan verwachtingen voldoen: ze hebben simpelweg andere opdrachten gekregen voor hun schilderwerk.

Het is enigszins bekend dat traditioneel leren, eindeloos kennis stampen en standaardtestjes invullen wegneemt van creativiteit en spontaniteit. Toch is het in Alphabet verbazend om te zien hoe diep het konijnengat nu werkelijk gaat – dat bijna alle kinderen creatief geniaal beginnen en hoe weinig mensen hun rechter hersenhelft weten te behouden in het proces dat opvoeding heet. Hoe vaak hoor je wel niet dat mensen zichzelf niet creatief vinden en denken iets nooit te kunnen leren? De psychologische onderzoeken naar kinderen en tests op creativiteit laten duidelijk zien dat deze onkunde aangeleerd is, niet aangeboren. Deze documentaire pleit niet tegen scholen, wel schijnt het een overkoepelend licht op hetgeen jongeren leren in het onderwijs, en belangrijker nog, wat ze verliezen in het onderwijs.

Gelukkig brengt Alphabet niet alleen problemen in kaart maar bewijst het ook dat kwalitatief onderwijs en het in stand houden van creatieve genialiteit mogelijk is. Zo is er de tweetalige gitarenmaker die nooit traditionele educatie of prestatiedruk gekend heeft maar intrinsiek gemotiveerd is om nieuwe dingen te leren. Een ander mooi voorbeeld van persoonsgericht onderwijs is Pablo Pineda, de eerste Europeaan met het syndroom van Down die een universitaire graad heeft behaald. Dat is niet gelukt door deze man in de mangel te gooien en te confronteren met sociale druk en cijfertjes, maar door aanmoediging en persoonsgerichte begeleiding. Of zoals hij zelf zegt: “Het gaat vooral om de waardering voor wat ik van anderen kan leren en anderen van mij. Die relatie is verrijkend voor beide partijen. Precies daar houdt de angstcultuur op en begint de cultuur van liefde.” Pablo’s concept van een angst- versus liefdecultuur maakt voor een sterk pleidooi, waarbij de toekomst van het onderwijs niet gebaseerd is op successtress en faalangst, maar op passie en uitproberen.

Er is een welbekende quote over intelligentie: “The true sign of intelligence is not knowledge but imagination.” Opvallend genoeg produceert het huidige educatiesysteem juist het tegenovergestelde, namelijk kopieergedrag in plaats van eigenzinnigheid. Alphabet laat met een breed scala aan rijke metaforen zien hoe het onderwijs eerder een wereld is van indoctrinatie dan zelfontplooiing. Wat is nu echt leren? Letterlijk doodsangst hebben voor het falen van een examen of nieuwsgierigheid de ruimte geven, te falen en een ervaring rijker weer doorgaan? Kennis is niets zonder de dromer die het ondenkbare najaagt, puur omdat het leuk is. Niet iedereen realiseert het zich, maar stiekem is het één van de ergste dingen die je kan overkomen: vergeten wat de waarde is van spelen.