Melancholia

‘Een diepe, pijnlijke neerslachtigheid, het uitblijven van interesse in de buitenwereld, het verlies van het vermogen om lief te hebben, remming van vrijwel alle activiteiten, een slecht zelfbeeld, een overvloed aan gevoelens van zelfhaat en een verwachting van straf.’ Zo omschreef grondlegger van de psychoanalyse Sigmund Freud de gemoedstoestand melancholie. En zo klonk vermoedelijk ook de diagnostisering van de psychotherapeut van een weemoedige Lars von Trier. De Deense regisseur verwerkte namelijk zijn eigen depressiviteit in Melancholia, een beeldschoon en meeslepend drama over het einde van de wereld en de verlossing die dit voor sommigen met zich mee kan brengen.

Dat een depressie zich perfect leent voor een schitterende, aangrijpende film vol schilderachtige esthetiek blijkt wel uit de eerste minuten van Lars von Trier’s met prijzen overladen drama. Melancholia opent met een aantal dromerige, in super slow-motion opgenomen shots van hoofdrolspelers Kirsten Dunst (Justine) en Charlotte Gainsbourg (Claire). Langzaam maar zeker nadert 'Melancholia', een immense planeet op ramkoers met de Aarde, en Justine en Claire weten allebei dat het einde der tijden nabij is. Dit beeldschone intro speelt zich geïsoleerd van de rest van de film af, maar geeft direct een blik op de verschillende belevingswerelden van de twee zussen.

Justine, al jaren lijdend aan depressiviteit, ervaart het einde der tijden als iets wonderlijks, iets wat ze eigenlijk al voelde aankomen, maar vooral iets wat eindelijk rust zal brengen. Voor haar zus Claire, een gelukkig getrouwde vrouw met twee kinderen, brengt de Apocalypse vooral angst en verlies met zich mee. Met haar kind in haar armen geklemd ploegt Claire over een verlaten golfbaan, terwijl de pas getrouwde Justine in haar bruidsjurk door het water drijft, schijnbaar ongehinderd door het naderende einde. Ondertussen wordt de hartverscheurende tragiek die zich op het scherm afspeelt kracht bijgezet door de openingsmuziek van de romantische opera ‘Tristan und Isolde’van Wagner. Het resultaat is een prachtige audiovisuele ondergang van epische proporties.

Von Trier heeft met opzet gekozen voor twee fundamenteel verschillende hoofdrolspelers, zegt hij in een van de schaarse interviews na de première van de film in Cannes. “Als ik schrijf, gaat dit altijd over mezelf.”Hiermee doelt de enfant terrible van de hedendaagse filmwereld op zijn eigen ervaringen met depressies. Hij laat weten dat de angststoornis, waarmee hij al jaren kampte, zich transformeerde in een depressie. “De sleutel om daaruit te ontsnappen is bezig blijven”, weet Von Trier uit eigen ervaring, wat hij omzette in twee hoofdrolspelers die net zo goed een en dezelfde persoon hadden kunnen zijn. De één is weemoedig en verwelkomt het einde, de ander juist doodsbang, maar strijdlustig tot de laatste snik. “Je moet niet in bed blijven liggen, maar juist aan de slag gaan. Ik besloot een film te maken en mijn depressiviteit om te zetten in de personages van Justine en Claire.” Zo maakt Von Trier iets dat van zichzelf al onvatbaar is nóg groter, maar tegelijkertijd ook beter behapbaar door er een intiem verhaal centraal aan te stellen.

Wie meer films uit Lars von Trier’s indrukwekkende oeuvre heeft gezien, zal bij het zien van Melancholia opmerken dat de regisseur zich, wederom, los heeft gemaakt van conventies. Niet alleen de regels die gebruikelijk gelden in de filmwereld, maar ook die van het verbond Dogma 95 (dat Von Trier in 1995 bedacht met andere bekende Deense filmmakers als Thomas Vinterberg en Kristian Levring), laat hij hier gaan. Na een carrière die startte met technisch vernuft legde Von Trier zichzelf aan banden met een manifest dat versoberende regels voorschreef over filmlocaties, geluid en effecten. Daar keerde hij in 2009 met het hypergestileerde Antichrist vervolgens weer van terug met extreem gestileerde shots, dreigende operamuziek en subtiele special effects. Na dit vuistdikke punt achter zijn sobere Dogma-periode, brengt hij in Melancholia op een evenwichtigere manier zijn voorgaande filmprincipes bij elkaar – en juist dat maakt Melancholia zo'n gelaagde en uitdagende filmervaring.Want hoe over-de-top de film ook kan zijn, de eerste helft van de film, ’Justine’, doet weer veel denken aan het Dogma-meesterwerk Festen, van Von Trier’s collega Vinterberg.

Melancholia weeft een bont tapijt aan situaties, personages en filmstijlen. Dit omlijst niet alleen de thematiek van depressie, maar ook die van familie, liefde en levenslust. De sfeer op het trouwfeest van Justine en haar partner Michael (Alexander Skarsgård) is intiem, de gasten zijn sarcastisch, vervreemd en sommigen zelfs knotsgek. De limousine die Michael ingehuurd heeft om zijn ontroostbare, ongelukkige vrouw de dag van haar leven te geven, is zo groot dat hij de smalle bocht op het kasteelterrein niet kan maken. Elk personage maakt zijn eigen reis door richting het einde van de wereld – en als toeschouwer vind je vast aansluiting bij een van hen, waardoor er gaat dagen hoe jij hiermee zou omgaan. Hoe zwaar het thema ook is, de filmische rit naar die onvermijdelijke conclusie maakt Melancholia het kijken meer dan waard. Het einde van de wereld was nog nooit zo mooi.