Alex van Warmerdam: de man achter de films
Een Van Warmerdam-film kijk je niet zomaar; daar neem je de tijd voor. En als je er eentje gezien hebt, zul je het daar waarschijnlijk niet bij laten. Vrij Nederland noemt Van Warmerdam “de God van Nederland”, maar wie is deze Alex van Warmerdam eigenlijk? Wij zochten het voor je uit.
“Een meedogenloze treiterkop”, noemt Van Warmerdam zichzelf in een interview met de VPRO. Een eigenschap die, voor iemand die de filmmaker een beetje kent, geen geheel verrassende omschrijving is. Bekijk je interviews met deze eigenzinnige kunstenaar, dan valt direct de ietwat afstandelijke, norse houding op. Een eigenschap die Van Warmerdam te pas en te onpas wordt toebedeeld. Zijn antwoorden zijn doorgaans kort en duidelijk, en de filmmaker weigert een uitgegraven uitleg van zijn films te geven. Vragen als “Wat is de diepere betekenis van uw werk?” of “Is deze veronderstelling over de film juist?” worden steevast beantwoord met “Geen idee, ik vind dat niemand ongelijk heeft.” Een houding die veelal tot verwarring en ongemak leidt. En tóch heeft deze attitude niets met norsheid of desinteresse te maken. Eerder is het nuchterheid en eerlijkheid.
De heilige alleskunner
Van Warmerdam is een alleskunner. In de VPRO-podcast Alex van Warmerdam, de man, het werk, de podcast zegt Dirk van Weelden (schrijver en redacteur): “Alex is een kunstenaar die de heilige geest wil zijn, iemand die de juice van alles wil zijn en die de wereld wil blijven bewegen”.
Dat beeld van de filmmaker als een “heilige geest” en alleskunner komt vaker naar voren. Hoe je het ook wendt of keert; uit vrijwel alle interviews en verhalen die over Van Warmerdam te vinden zijn, wordt duidelijk dat we te maken hebben met een uiterst getalenteerde en multidisciplinaire kunstenaar. Maar waarom ging Van Warmerdam eigenlijk films maken? En waar komt zijn talent vandaan?
"Ik kan het gewoon zelf"
Over de jeugd van Alex Van Warmerdam is weinig bekend. De filmmaker werd in 1952 geboren boven het concertgebouw van Haarlem, en werd na zijn middelbare school in eerste instantie opgeleid tot schilder. Tijdens zijn opleiding aan de kunstacademie komt de creatieveling ook in aanraking met toneel - iets dat in de jaren zestig “a very hip thing to do” was (aldus Van Warmerdam in gebrekkig Engels). Hoewel theater en toneel hem destijds erg interesseren, besluit de kunstenaar alsnog zijn opleiding af te maken en zich te blijven richten op de beeldende kunsten.
Na zijn studie aan de grafische school en de Rietveld-academie verhuist Van Warmerdam naar het desolate IJmuiden. Daar loopt hij op een zekere dag tegen een repeterend groepje rockmuzikanten aan. De muzikanten, op zoek naar een beetje “theater” in hun repertoire, vragen de kunstenaar zijn toneel-kennis te bundelen met hun eigen talenten, en zo ontstaat muziektheatergroep Orkater.
De filmopnames van de theatergroep brengen Van Warmerdam onverwachts in aanraking met de buitengewone macht van een filmmaker. Hij realiseert zich dat een regisseur eigenlijk alleen maar hoeft te zeggen wat hij of zij wil, en dat de rest van de mensen alles doet wat nodig is om vorm te geven aan zijn ideeën. “Kennis over licht en camera’s hoeft een regisseur in feite niet te hebben”, concludeert de kunstenaar,” je moet alleen weten wat je wilt zien!” “Als dit het is”, denkt Van Warmerdam, “dan kan ik het ook gewoon zelf!”.
Vanaf dat moment begint de jonge kunstenaar met het schrijven van zijn eerste filmscript, en in 1986 verovert hij de Nederlandse filmharten met zijn debuut Abel: een absurdistisch drama over de 31-jarige Abel die, ondanks verwoede pogingen van zijn ouders, het nest niet wil verlaten.
De eigenzinnige Van Warmerdam-stijl
Het is precies dit absurdisme dat direct de geheel eigen stijl van Van Warmerdam illustreert. Een jongen die al tien jaar niet naar buiten is geweest en zijn dagen spendeert met het doormidden knippen van vliegen; het klinkt bizar en dat is het ook. En wie destijds dacht dat dit een eenmalig trucje was, had het helemaal mis: de films van Van Warmerdam worden absurder en absurder. Binnen no time staat de filmmaker bekend om zijn unieke creaties en grenzeloze veelzijdigheid. Want niet alleen is Van Warmerdam schilder en regisseur; hij schrijft ook boeken, maakt toneelstukken, verzorgt muziek én speelt regelmatig zelf een rol in films.
Zelf omschrijft Van Warmerdam zijn films als naturalistisch en abstract. “In Nederland heb je twee soorten films: commerciële mainstream films en arthouse”, zegt Van Warmerdam in een interview met Cryptekeeper. “Er zit bijna niets in het midden, maar ik ben misschien wel de enige Nederlandse filmmaker die er wél tussenin zit. [...] Ik denk dat mijn films niet typisch Nederlands zijn. De mensen die ik laat zien zijn misschien typisch Nederlands, maar de manier waarop ik film is absoluut niet typisch Nederlands.”
Dat inderdaad sprake is van een “on-Nederlands” karakter, blijkt onder meer uit de enorme internationale belangstelling voor zijn in 2013 uitgekomen film Borgman. Voor het eerst sinds 1975 werd een Nederlandse film geselecteerd voor de hoofdcompetitie in Cannes. Hoewel de film de Gouden Palm niet won, waren reacties in binnen-en buitenland lovend en de film in Nederland met een Gouden Kalf bekroond.
Een beetje obsessief
Toch blijft Van Warmerdam een bescheiden, harde werker. Zo vertelt hij de nominatie voor Cannes als een groot compliment te hebben gezien, en de staande ovatie na afloop van de première als “ego-strelend”. Maar niet alleen critici en kunstkenners zijn erg over Van Warmerdam te spreken. Borgman-acteur Jeroen Perceval omschrijft de filmmaker als een “topmens” en perfectionist. “Hij is een hele originele en eigenzinnige denker”, zegt Perceval. “Een warme man, een multi-talent en een hele technische regisseur. Hij is heel precies.”
Zelf noemt van Warmerdam die precisie een beetje obsessief. Zo vertelt hij onkruid tussen stoeptegels uit te halen omdat “alles wat het beeld mogelijk kan verstoren, verdwenen moet zijn”. Voor zijn film De Noorderlingen werden bomen en elektriciteitspalen weggehaald, en voor Borgman werd uiteindelijk zelfs een huis gebouwd. Het mag misschien allemaal wat overdreven klinken, maar voor een kunstenaar als Van Warmerdam is dit de enige weg. “Ik moet alles voorbereiden. Ik moet een heel gedetailleerd storyboard maken en alles tien keer bespreken, en ik ben eindeloos met mijn cameraman in de weer”, zegt hij in een interview met de VPRO.
Het werpt zijn vruchten af. Er zijn maar weinig films die zo goed in elkaar zitten als de films van deze kunstenaar. Alex van Warmerdam: we kunnen veel over hem zeggen, maar dat hij de koning van de Nederlandse cinema is, kunnen we eigenlijk niet meer ontkennen.
Benieuwd geworden naar de geweldige, unieke films van Van Warmerdam? Kijk dan gauw naar één van zijn films op Cinetree!