Waltz with Bashir

Nee, Ari en zijn strijdmakkers vielen Libanon niet binnen op een Love Boat te midden van cocktailbars en feestgangers in jacuzzi’s. En net zo min zijn ze Beiroet naakt binnengemarcheerd, rechtstreeks vanuit zee met slechts een automatisch geweer over hun schouder, op dezelfde dag dat christelijke Libanezen daar duizenden Palestijnse vluchtelingen executeerden. Dat een oorlog rare dingen kan doen met iemands perceptie en geheugen zal niemand die enigszins bekend is met oorlogsverhalen – gefictionaliseerd of niet – nog verbazen, maar zelden werd het thema zo origineel en overtuigend vormgegeven als in de Israëlische film Waltz with Bashir.

Op een verregende dag in 2006 wordt filmmaker Ari Folman door zijn oude oorlogsmaat Boaz opgebeld – hij moet Ari dringend spreken. Sinds kort wordt Boaz in zijn dromen regelmatig door honden bezocht, honden van het bloeddorstige type, 26 stuks om precies te zijn. Niet toevallig het aantal dat hij tijdens de Eerste Libanonoorlog afknalde. Ze zouden hem, Ari en de rest van de groep soldaten in hun nachtelijke jacht op ondergedoken terroristen kunnen verraden, en dus moest Boaz – de vermeende zwakkeling die geen mensen onder vuur zou durven nemen – die hinderlijke blaffers maar uit de weg ruimen.

Dat Ari desgevraagd geen enkele herinnering aan zijn eigen oorlogsverleden kan oplepelen, vormt het vertrekpunt van de met onderscheidingen overladen animatie-docu Waltz with Bashir. Niet lang na het gesprek met Boaz sijpelt er voor het eerst in ruim twintig jaar een beeld door, één scène zonder context: Ari en enkele collega-soldaten staan naakt in de branding, Beiroet wordt op de achtergrond uitgelicht door luchtprojectielen, vrouwen met hoofddoeken rennen gillend door de straten. Aanvankelijk is Ari nog bang dat teruggaan in de tijd hem dingen zal leren die hij niet van zichzelf wil weten, maar uiteindelijk besluit hij dat hij de film, waarvan de verschillende opgeknipte scènes diep in de krochten van zijn herinnering al ergens klaar moeten liggen, toch wil monteren.

Een rondgang langs oude vrienden en betrokkenen levert Ari een stroom aan nieuwe beelden op. Frenkel die een minutenlang aanhoudende kogelregen trotseert met de gratie van een balletdanser, een knul met een bazooka in een boomgaard, Ronny die vijandelijk gebied midden in de nacht zwemmend ontvlucht, bijgelicht door de maan en de zee die glad is als een spiegel. Of al die verhalen, en daarmee ook Ari’s persoonlijke reconstructie, uiteindelijk wel zo betrouwbaar zijn is uitermate twijfelachtig – droom en fantasie zijn nooit ver weg in Walt with Bashir. De animatievorm stelt Folman in staat om droombeelden en werkelijkheid letterlijk in elkaar te doen overvloeien, met prachtig resultaat.

In een oorlog zijn de meeste daders in zekere zin ook slachtoffers, zo lijkt de boodschap van de film. Dat verhaal is al veel vaker verteld, maar de gebeurtenissen in Waltz with Bashir zijn indringend genoeg om dat gevoel andermaal overtuigend en op een schijnbaar a-politieke wijze – ondanks het zuigende moeras dat de Israël-Palestinadiscussie is – over het voetlicht te brengen. Op 19-jarige leeftijd het gevoel hebben dat je medeplichtig bent aan genocide, en 400 000 landgenoten (tien procent van de toenmalige bevolking) die zich op straat tegen het militaire optreden van jou en je maten keren – je zou voor minder een herinnering verdringen.

Ergens halverwege de film bezoekt Folman een professor die zich gespecialiseerd heeft in trauma’s. Deze vertelt over een fotograaf die zich tijdens diezelfde Libanonoorlog staande wist te houden door naar de gebeurtenissen te kijken met een beroepsmatige blik, op die manier zag hij mooie, ontroerende, verscheurende beelden en belangwekkende scènes. Maar gedurende de oorlog begaf zijn mentale camera het en kon hij de verschrikkingen niet meer verdragen. Hij draaide alsnog door. Folman lijkt zijn geheugen op een vergelijkbare wijze te lijf te gaan: hij bekijkt zijn verleden door de bril van de documentairemaker en legt er voor alle zekerheid nog een extra filter overheen, dat van de abstracte animatie.

Helemaal aan het einde van de film wil Folman die abstractie blijkbaar nog afschudden, want hij toont de kijker plots een flits van de meedogenloze nieuwsbeelden uit '82. Vrouwen met hoofddoeken rennen gillend door de straten. Samen met curator Bor Beekman kun je je afvragen of de regisseur daarmee de juiste keuze heeft gemaakt. Wat vind jij? Smakeloos en gemakzuchtig effectbejag, een storende stijlbreuk en een gebrek aan vertrouwen in de zeggingskracht van de animatiefilm? Of juist een noodzakelijk klap in het gezicht van de kijker, opdat niet vergeten wordt dat achter iedere tekening een werkelijk trauma schuilt en dat de Libanonoorlog daadwerkelijk duizenden onschuldige Palestijnen het leven heeft gekost? Kijk en oordeel zelf.